فیروزه صادقی
صادرات غیرنقتی همواره به عنوان موتور محرکه و یکی از ارکان اصلی توسعه افتصادی در راستای کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی در ایران بوده است و تلاشی برای تنوع بخشی به منابع درآمدی کشور محسوب میشود. این نوع صادرات شامل طیف گستردهای از کالاها و خدمات، از محصولات کشاورزی و پتروشیمی تا صنایع دستی و معدنی است که در سالهای اخیر، با چالشهای بی سابقه ای روبرو شدهاست. تحریمهای اقتصادی بین المللی تاثیرات گسترده و عمیقی بر این بخش حیاتی اقتصادی ایران گذاشته است. چالشهای ایجاد شده ناشی از تحریمها موجب تغییراتی در ساختار و مقاصد صادراتی ایران شده است.
یکی از اصلیترین تاُثیرات تحریمها، اختلال در روابط بانکی بین المللی است. سیستم بانکی ایران از شبکه جهانی سوئیفت قطع شده یا دسترسی محدود دارد، که این امر پرداخت و دریافت وجوه حاصل از صادرات را بسیار دشوار میکند. صادرکنندگان مجبور به استفاده از روشهای غیررسمی و پیچیده برای انتقال پول میشوند، مانند تهاتر یا استفاده از صرافیهای خارج از کشور، که ریسکهای مالی و امنیتی را افزایش داده و هزینههای تراکنش را بالا میبرد و موجب کاهش حاشیه سود میگردد. این چالشها، به ویژه برای صادرکنندگان کوچک و متوسط مانع بزرگی در مسیر تجارت با شرکای خارجی به شمار میرود.
از سوی دیگه تحریمها بازارهای هدف صادراتی ایران را محدود کردهاند. در گذشته، کشورهای اروپایی و آسیایی خریداران مهمی برای محصولات غیرنقتی ایران بودند، اما با اعمال تحریمها بسیاری از این کشورها به دلیل فشارهای سیاسی و مالی، حجم واردات خود از ایران را کاهش دادند. درنتیجه، ایران مجبور به تغییر مسیر صادرات خود به سمت کشورهایی شده که کمتر تحت تاثیر تحریمها قرار دارند، مانند کشورهای همسایه و برخی کشورهای آسیایی. این تغییر مسیر، اگرچه توانسته تا حدودی از حجم صادرات غیرنفتی محافظت کند، اما با افزایش هزینههای حمل و نقل و رقابت در بازارهای جدید و کمتر شناخته شده، سودآوری را کاهش داده است.
این در حالی است که افزایش هزینههای تولید و کاهش توان رقابتی از دیگر پیامدهای تحریمهاست. بسیاری از صنایع تولیدی برای تامین مواد اولیه، فطعات یدکی و ماشین آلات به واردات وابسته هستند. تحریمها دسترسی به این کالاها را دشوار و هزینه بر کرده و باعث افزایش قیمت تمام شده محصولات میشوند. همچنین، محدودیت در دسترسی به فناوریهای نوین و دانش فنی روز دنیا، مانع از ارتقاء کیفیت و نوآوری در تولیدات داخلی میشود که این امر نیز بر توان صادراتی تاثیر منفی میگذارد و رقابت پذیری را کاهش میدهد. این محدودیتها باعث میشود که کالاهای ایرانی نتوانند از نظر کیفیت و استاندارد با رقبای بین المللی رقابت کنند و درنتیجه کالاهای ایرانی در بازارهای جهانی از نظر قیمتی دیگر رقابتی نیستند.
با وجود این چالشها، صادرات غیرنفتی ایران انعطاف پذیری قابل توجهی از خود نشان دادهاست. برای غلبه بر مشکلات، اقداماتی مانند توسعه تجارت با کشورهای همسایه و اوراسیا، استفاده از روشهای تهاتر (مبادله کالا به کالا) و توسعه زیرساختهای حمل و نقل مورد توجه قرار گرفتهاست. همچنین، حمایتهای دولتی و سرمایه گذاری در بخشهایی مانند پتروشیمی و کشاورزی که محصولات آنها همواره در بازارهای جهانی مشتری داشتهاند به حفظ و حتی افزایش حجم صادرات غیرنفتی کمک کرده است.
درنهایت، موفقیت درزمینه صادرات غیرنفتی در دوران تحریمها نیازمند یک راهبرد جامع است که فراتر از راهکارهای کوتاه مدت باشد تا موجب اصلاحات ساختاری عمیقتر در اقتصاد کشور گردد. تنوع بخشی به محصولات صادراتی، حمایت از تولید داخلی، کاهش بوروکراسی اداری و تسهیل فضای کسب و کار از جمله اقداماتی است که میتواند به تقویت بنیه صادرات غیرنفتی ایران کمک کند. عبور از چالشهای تحریم، فرصتی برای شناسایی نقاط قوت و ضعف اقتصادی ایران و حرکت به سمت اقتصادی مقاوم و خودکفا فراهم میآورد که در بلند مدت استقلال اقتصادی کشور را تضمین خواهد کرد.