جنگ قدرت در قطر و خاندان آل‌ثانی

سراسر تاریخ قطر را انقلاب‌ها و کودتا و فریبکاری‌ها فراگرفته است، اما گل سرسبد این کودتاها و انقلاب‌ها، کودتای شیخ حمد امیر کنونی قطر علیه پدرش شیخ خلیفه در سال ۱۹۹۵ بود.

فارس: بر کشورهای عربی حوزه جنوبی خلیج فارس خاندان‌هایی حکومت می‌کنند که در درون با مشکلات بسیاری مواجه هستند. یکی از مهمترین این چالش‌ها جنگ برسر دستیابی به قدرت در این خاندان‌هاست.

قطر و خاندان ثانی

خانواده‌ای که اکنون در قطر حاکم است، یعنی خانواده «آل ثانی» یک خانواده سعودی است که به ریاست شیخ «حمد آل ثانی» بزرگ از منطقه «نجد» عربستان سعودی به قطر مهاجرت کرده و در آن سکنی گزیدند.

شیخ حمد بزرگ که بنیانگذار قطر به شمار می‌آید، در زمان حاکمیت خود تلاش کرد تا با بستن راه نفوذ سعودی‌ها به قطر استقلال این کشور را محقق کند. شیخ حمد بزرگ دارای برادری بود که وی را به عنوان جانشین خود معرفی کرد، چون او را اصلح‌تر از پسرش «خلیفه» برای رسیدن به قدرت ملاحظه می‌کرد، اما بردارش بنا به دلایلی ولی‌عهدی را به پسر خود واگذار کرد و این بذر اختلافات و شکاف‌هایی را در خاندان ثانی به وجود آورد که وقوع کودتاهای مختلف خانوادگی در این کشور را درپی داشت که برخی از آنها خونبار نیز بودند… برخی دیگر نیز از انقلاب‌هایی بودند که جز رسوایی رهاوردی برای خاندان ثانی در قطر به همراه نداشتند، مثل کودتای شیخ حمد، امیر کنونی قطر علیه پدرش در سال 1995 میلادی. آنچه خواهد آمد نگاهی به این اختلافات و کودتاهاست.

ریشه اختلافات در خاندان ثانی

زمانی‌که قطر در سال 1971 از انگلیس مستقل شد، حاکمیت شیخ «احمد بن علی آل ثانی» بر اثر کودتای نظامی پسر عمویش شیخ «خلیفه بن حمد آل ثانی» سرنگون شد… پس از کودتا شیخ خلیفه اقدام به تحکیم پایه‌های حکومت خود از طریق واگذاری مناصب مهم و حساس حکومتی به فرزندانش کرد … اما او نمی‌دانست از جایی ضربه خواهد خورد که فکرش را نکرده است، یعنی از سوی پسر بزرگش «حمد».

شیخ حمد بزرگ‌ترین پسر شیخ خلیفه،‌ امیر سابق قطر بود … او در تمام دوران تحصیلش شاگردی ضعیف بود و این موجب شد تا پدر فرزند را قبل از اتمام مرحله متوسطه از مدرسه خارج و او را به دانشکده نظامی «ساند هرست» در انگلیس بفرستد. اما شیخ حمد در آنجا هم نتوانست تحصیلاتش را به پایان برساند. به همین دلیل پس از گذشت 9 ماه از تحصیل از دانشکده نظامی ساند هرست جدا شد و با درجه فرمایشی ژنرالی به قطر باز گشت تا در سال 1971 میلادی به سمت فرمانده ارتش و ولی‌عهد قطر انتخاب شود.

ازدواج امیر قطر با موزه آل مسند

ازدواج شیخ حمد با «موزه المسند» تحولی در زندگی شیخ حمد و شیخه موزه به شمار می‌رود … ازدواج میان آل خلیفه و آل المسند در درجه اول یک توافقنامه سیاسی بود که قصد داشت تا مانعی برسر راه خواسته و چشم داشت‌های بیش از حد آل مسند قرار دهد … اما شیخ خلیفه نمی‌دانست که دختر دشمنش «ناصر المسند» به نام «موزه» می‌تواند آخرین میخ را به تابوت خلیفه بکوبد.

موزه به عنوان همسر چهارم شیخ حمد بن خلیفه وارد خانواده ثانی شد و به جای اینکه او بر اساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده در حاشیه به سر برد و به زندگی خود ادامه دهد، توانست شیخ جوان را تحت سلطه درآورد که چشم به خلافت پدر دوخته بود.

کودتای پسر بر پدر

شیخ خلیفه نمی‌دانست مراسم خداحافظی برگزار شده برای او در فرودگاه بین المللی دوحه که برای سفرهای تابستانی خود راهی اروپا می‌شد، می‌تواند آخرین جشن برپا شده برای وی باشد و نمی‌دانست پسری که در برابر دوربین‌های تلویزیونی دستش را می‌بوسد، برای وی تدارک کودتایی را دیده بود که به برکناری پدر از قدرت می‌انجاند.

فردای آن روز یعنی 23 ژوئن 1995 و در اولین ساعات صبح تلویزیون رسمی قطر پس از پخش اعلامیه شماره یک شروع به نشان دادن شیوخی از آل ثانی و دیگر قبایل قطر کرد که با شیخ حمد به عنوان جانشین خلفیه که به جای پدر بر قدرت نشسته است، بیعت می‌کردند. بعدها گفته شد، تصاویر بدون صدای نشان داده شده جعلی بوده و منابع نزدیک به شیخ خلیفه افشا کردند که این فیلم واقعی نبوده و پیشتر فیلمبرداری شده و به زمانی باز می‌گردد که شیخ حمد از شیوخ سرشناس قطر دعوت و اقدام به فیلمبرداری از آنها به ویژه درحال دست دادن و سلام کردن به شیخ حمد کرده بود و پس از کودتای شیخ حمد بر پدرش شیوخ قطر هیچ‌گاه با وی چنین بیعتی نداشتند و همین موجب شد تا برخی رسانه‌ها این کودتای شیخ حمد را «کودتای تلویزیونی» و برخی دیگر «کودتای سفید» بنامند.

کودتای سال 1996

اما این کودتا به دنبال خود بازداشت 36 نفر از نزدیکان شیخ خلیفه و زندانی شدن آنها در زندان «بوهامور» دوحه را به دنبال داشت و این به اعتقاد بسیاری از ناظران سرآغاز فروپاشی خاندان حاکم بود.

هنوز یک سال از کودتای شیخ حمد بر پدر نگذشته بود که در سال 1996 میلادی از کشف توطئه‌ای برای سرنگونی نظام حکومتی جدید به رهبری پسر عموی شیخ خلیفه سخن به میان آمد و اینکه در این توطئه‌ پسران شیخ حمد نیز مشارکت داشتند.

به همین منظور «شیخ فهد بن حمد» از یگان زره‌پوش که مسئولیت آن را برعهده داشت، طرد و به اسلامگرایی افراطی متهم شد. همچنین «شیخ مشعل بن حمد»، فرزند شیخ حمد امیر قطر که از جمله افراد شرکت کننده در این توطئه بود، از کشور تبعید شد. در آن زمان گفته شد که متهم کردن شیخ مشعل بن حمد به عمد توسط موزه صورت گرفت تا با دور کردن وی از قدرت زمینه ولایت عهدی را برای دو پسرش «جاسم» و «تمیم» فراهم کند.

چون پس از این حادثه بود که در اکتبر سال 1996 میلادی «شیخ جاسم بن حمد» به عنوان ولی‌عهد قطر انتخاب شد. او پسر بزرگ موزه بود و همانند پدر و سایر فرزندان حکام منطقه خلیج فارس از دانشکده نظامی ساند هرست انگلیس فارغ التحصیل شده بود، بدون آن که دوره متوسطه خود را به پایان برساند.

همین موجب شد تا منابع آگاه قطری موزه را عامل اصلی این کودتا در خاندان ثانی بدانند. در واقع شیخه موزه نوک پیکان این انقلاب بود و با استفاده از خود افراد خاندان ثانی آن را به اجرا گذاشت. این منابع پس از موزه از «شیخ حمد بن جبر آل ثانی»، نخست وزیر و وزیر خارجه قطر نیز یاد می‌کنند که در این کودتا شرکت داشت.

در این ارتباط بی‌مناسبت نیست، اگر گفته شود که امیر سابق قطر یعنی شیخ خلیفه دایی شیخ حمد بن جبر آل ثانی، نخست وزیر و وزیر خارجه قطر است و هنگامی‌که مادرش یا همان خواهر شیخ خلفیه از موضوع مطلع شد با انتشار بیانیه‌ای در داخل خانواده ثانی برائت خویش از شیخ حمد و دو فرزند خود شیخ عبد الله و شیخ محمد را اعلام کرد که در انقلاب علیه شیخ خلیفه به شیخ حمد پیوسته و شیخ حمد پس از رسیدن به قدرت پست نخست وزیری را به شیخ عبد الله و پست نخست وزیری امور خارجه را به شیخ حمد سپرد تا پس از آن پست نخست وزیری هم به شیخ حمد سپرده بود و او هم نخست وزیر و و هم وزیر خارجه قطر باشد.

افشاگری‌های امیر سابق قطر

اگرچه کودتای شیخ حمد در قطر موفقیت آمیز بود و او را در این کشور به قدرت رساند، اما پدرش شیخ خلیفه هیچ‌گاه به این امر تن نداد و همین منجر به افشای بسیاری از اسرار حکومتی شیوخ قطر و روابط بین المللی و منطقه‌ای آنها شد.

از جمله مهمترین افشاگری‌های شیخ حمد آن بود که درباره درآمدهای نفتی کشور قطر گفت که این درآمدها به طور کامل به حساب شخصی امیر ریخته می‌شود که درآمدی که بالغ بر بیش از سالیانه 10 میلیارد دلار است. همچنین وی گفت که 20 درصد از این درآمدها صرف شیوخ قطر و دستگاه‌های خدماتی آنها می‌شود.

دیگر آنکه امیر قطر سهم مشخصی در تمامی شرکت‌ها و موسسات حکومتی و خصوصی دارد و تمامی رشوه‌ها و مبالغ مربوط به توافقنامه‌های بهداشت و درمان کشور و خریدهای تسلیحاتی نیز به حساب امیر قطر و فرزندانش واریز می‌شود.

این اسرار زمانی علنی‌تر شدند که شیخ حمد رسما از بانک‌های سوئیس خواست اموال پدرش، شیخ خلیفه را از بیم برداشت توسط وی توقیف کنند. اما مشکلات میان پدر و پسر توسط میانجی‌های عرب حل و فصل شد و پدر متعهد شد، از هرگونه اقدام مشکوک و برقراری ارتباط با مخالفان حکومت قطر و همچنین هواداران خویش در داخل خودداری کند. همچنین او متعهد شد که معاونان ارشدش را که در آن زمان در هتل هیلتون ابوظبی اقامت داشتند، تحویل حکومت قطر دهد.

به این تریتب موزه موفق شد، پس از انقلاب 1996 پسرش شیخ جاسم را به عنوان ولی‌عهد منصوب کند. اما این امر مانع از توسعه روابط و ایفای نقشش در محافل خاندان حاکم نشد، حتی موزه متعهد به حمایت از پسرش پس از مرگ همسرش نیز شد. این درحالی بود که شیخ کوچک دشمنان متعددی داشت. برادران ناتنی‌اش که از زنان دیگر شیخ حمد بودند،‌ درپی کسب قدرت بودند و شیخ عبدالله عمویش نیز خود را بیش از او و هرکس دیگر در قطر شایسته ولی‌عهدی می‌دانست.

روی آوردن موزه به آمریکا

این موجب شد تا موزه روابط خود با آمریکا را تقویت کند، به همین دلیل پسر را برای اولین بار پس از رسیدن به ولی‌عهدی راهی آمریکا کرد. روز قبل از این سفر موزه تلاش بسیار کرد تا خود را فردی دوستدار دمکراسی و آزادی معرفی کند و آزادی و دمکراسی را در پاکردن شلوار کابوی و حضور بدون حجاب و نقاب در محافل ملاحظه می‌کرد.

سفر پسر موزه به آمریکا با توجه بسیار توسط رسانه‌ها پوشش داده شد، چون آنها تمایل بسیاری داشتند تا هرآنچه را که نمی‌دانستند از وی دریابند. به ویژه نقشی که وی و پدرش در کودتا علیه شیخ خلیفه ایفا کردند و اینکه وی چگونه توانست با کمک مادرش برادران بزرگ‌تر خود را از ولی‌عهدی محروم کند و پس از متهم کردن آنها به کودتا علیه پدرش آنها را تحت اقامت اجباری قرار دهد و آنها را به دقت زیر نظر داشته باشد.

شیخ حمد بن خلیفه

شیخ حمد بن خلیفه آل ثانی»، پسر سوم از همسر سوم شیخ خلیفه، حاکم سابق قطر بود که گرایشات او به زنان قبل از کودتا علیه پدرش به تشویق موزه زبان زد خاص و عام بود.

شیخ حمد در ابتدا با دختر عمویش ازدواج کرد و از وی صاحب «شیخ مشعل» شد. شیخ مشعل بیست و هشت ساله بود که پسر دوم شیخ حمد به نام «شیخ فهد» از همسر اولش متولد شد.

پس از شیخ حمد با دختر عموی دیگرش یعنی دختر «شیخ خالد بن حمد آل ثانی» ازدواج کرد تا از وی صاحب شیخ خالد، شیخ عبد الله، شیخ محمد و شیخ خلیفه شود.

اما همسر سوم شیخ حمد موزه المسند بود که اگرچه خانواده‌اش از شیوخ نبودند، به کرسی حکومت چشم داشتند. اما پدر موزه برای رسیدن به قدرت هیچ‌گاه نقش مخالف نظام را بازی نکرد، بلکه تلاش کرد از طریق موزه وارد قصر حکومتی شود و همسرش را تشویق به کودتا علیه پدر کند و تا حکومت را به دست گیرد و سپس ولایت‌عهدی را به پسرش جاسم بسپارد.

با اینکه تاریخ قطر بر پایه کودتاها، خیانت‌ها و فریبکاری‌ها استوار است، اما آنچه شیخ حمد، حاکم فعلی قطر انجام داد، باید در تاریخ این کشور به عنوان بارزترین نمونه حرص و ولع رسیدن به حکومت و قدرت ثبت شود.

شیخ حمد درحالی ولی‌عهد پدر شد که همانطور که در سطور بالا ذکر آن رفت نتوانست تحصیلات متوسطه را به پایان برساند و درحالی راهی دانشکده نظامی ساند هرست در انگلیس شد که دست خالی به کشور بازگشت. او در هوس بازی و لهو ولعب در قطر معروف و بی‌همتا بود، همانگونه که پدرش در غارت ثروت‌های نفت و گاز کشور بی‌مانند بود و این عاملی شد تا پسر با سوء استفاده از نقطه ضعف پدر او را به سرقت و اختلاس متهم کند.

ازدواج شیخ حمد با موزه اندکی رفتارهای او را تغییر داد تا شیخ حمد هوس باز به مردی طالب حکومت و قدرت مبدل شود. به همین دلیل با اینکه ولی‌عهد کشور بود و عملا حکومت و قدرت را در اختیارش داشت، اما علیه پدر کودتا کرد و به جای اینکه با افراد خانواده‌اش از جمله پسر عموهایش در قدرت و حکومت کنار بیاید،‌ به ویژه آنانکه در کودتا علیه پدرش به او کمک کرده بودند، راه سرکوب آنها را پیش گرفت.

موزه مغز متفکر کودتای پسر علیه پدر

موزه با نقشی که ایفا کرد، ثابت کرد که مغز متفکر عملیات کودتا است. موزه به خوبی می‌دانست که دو هوویش از شیوخ آل ثانی هستند و آن دو تلاش بسیار دارند تا شیخ خلیفه را قانع کنند، شیخ مشعل، پسر بزرگ شیخ حمد را را به عنوان ولی‌عهد و امیر آینده قطر برگزیند،‌ به ویژه آنکه شیخ حمد به شدت از بیماری کلیوی رنج می‌برد و هر لحظه ممکن بود جانش را از دست بدهد. به همین دلیل موزه به سرعت عملیات کودتا علیه شیخ خلیفه را ترتیب داد و پس از آن شیخ مشعل، پسر بزرگ شیخ حمد از همسر اولش را به همراه شیخ خلیفه به توطئه علیه شیخ حمد در سال 1996 متهم کرد تا به این ترتیب تمام مناصب نظامی وی از او گرفته شود و او را تحت نظر پسرش، جاسم از قطر تبعید کند تا جاسم علاوه برعهده گرفتن مسئولیت امور امنیتی، از جمله ریاست دستگاه اطلاعات قطر پست ولی‌عهدی را نیز از آن خود کند.

سرنوشت پسر دوم شیخ حمد، همچون بردارش شیخ مشعل بود. اما این بار «شیخ فهد» همانند برادرش به کودتا علیه پدرش متهم نشد، بلکه اتهام او ابتلا به جنون و حمایت از افغان‌های عرب به دلیل روابط مستحکمش با «اسامه بن لادن»، رهبر وقت سازمان تروریستی القاعده بود.

شیخ فهد در روزهای آخر عمرش به دینداری تمایل نشان داد و پس از تلاش شکست خورده او برای کودتا علیه شیخ حمد از قطر تبعید. او همچنین به برقراری روابط سری با شیخ خلیفه، امیر سابق قطر و پدر شیخ خلیفه متهم شد، به خصوص در زمانی‌‌که شیخ خلیفه در امارات اقامت داشت و پناهنده این کشور شده بود و قصد داشت تا نظر خانواده‌های قطری مقیم ابوظبی را به خود جلب و آنها را با خود همراه کند. او پیشتر و در دهه‌های چهل و پنجاه قرن بیست پس از اختلاف شدید با آل ثانی مدتی را در ابوظبی اقامت کرده بود.

سفر امیر قطر به آمریکا برای جلب رضایت کاخ سفید

سفر شیخ جاسم پسر موزه به آمریکا در چارچوب تلاش شیخ حمد برای بخشیدن وجهه مناسب به پسرش به عنوان ولی‌عهد جدید انجام می‌شد. این درحالی بود که شیخ حمد می‌دانست اوضاع داخلی قطر هر لحظه رو به انفجار می‌گذارد. چون در کنار نارضایتی افسران از شرایط حاکم که آنها را به انتشار بیانیه‌ای تحت عنوان «افسران آزاد» واداشت، درگیری‌هایی نیز میان پسران شیخ حمد مشاهده می‌شد. در این میان شیخ مشعل و شیخ فهد بیش از دیگر پسران شیخ حمد مورد قبایل قطری بودند و از حمایت و پیشتیبانی شیخ خلیفه، پدر بزرگشان و برخی شیوخ خلیج فارس بهره‌مند بودند.

بنا به اظهار یکی از معارضان قطری سفر شیخ جاسم به آمریکا و پیش از آن سفر موزه، مادرش به واشنگتن با هدف دستیابی آنان به تضمین‌هایی از سوی آمریکا برای حمایت سیاسی و نظامی از نظام فعلی حاکم بر قطر صورت می‌گرفت، به ویژه آنکه آمریکا حضور نظامی فعالی را به خاطر پایگاه‌های نظامی‌اش در قطر داشت.

منابع آگاه حاضر در دوحه تأکید می‌کنند که حاکم فعلی قطر در برابر دریافت تضمین‌هایی از آمریکا جهت حمایت از حکومت وی وعده عادی سازی روابط قطر با رژیم صهیونیستی و تبدیل حضور نظامی موقت آمریکا در قطر به حضور دایمی به همراه افزایش تعداد نظامیان و امکانات آمریکا در پایگاه‌های نظامی‌ این کشور و همچنین بهره‌مندی غرب از منابع گاز قطر را داد.

براساس گزارش منتشره در روزنامه آمریکایی «وال استریت ژورنال» باند فرود هواپیماها در پایگاه‌ نظامی آمریکا در قطر از باند تمام فرودگاه‌های خاورمیانه طولانی‌تر است و طول آن به 4500 متر می‌رسد، همچنین آشیانه هواپیماها در آن به قدری بلند است که همچون کوه می‌نماید. هزینه ساخت این فرودگاه از یک میلیارد دلار برای قطر بیشتر بود، درحالی که قطر در آن زمان بیش از 12 هواپیمای جنگی نداشت،‌ اما بیش از 3 هزار نظامی آمریکایی در آن مستقر بودند و از این فرودگاه جنگنده‌های و هواپیماهای شناسایی و جاسوسی به سمت افغانستان حرکت می‌کردند. همچنین در این پایگاه هوایی بود که نسخه جدید فیلم «جنگ ستارگان» فیلمبرداری شد.

در همین راستا «شیخ حمد بن جاسم بن جبر آل ثانی»، نخست وزیر و وزیر خارجه قطر در توجیه حضور نظامیان آمریکایی در قطر و حمایت نظامی آمریکا از این کشور می‌گوید: «اگر قدرت بزرگی به ما حمله کند، ما نمی‌توانیم از قطر دفاع کنیم. ما به حضور نظامیان آمریکایی در قطر نیاز داریم».

افزون بر پایگاه نظامی که قطر برای آمریکا در این کشور احداث کرد، امیر قطر مجتمع دیگری متشکل از 27 سوله احداث کرد که علاوه بر جای دادن نظامیان آمریکایی و فراهم کردن جای استراحت و خواب آنها، انبار تانک‌ها و خودروهای نظامی و زره‌پوش‌های آمریکایی نیز به شمار می‌آمد و تمامی آنها طی جنگ علیه عراق در سال 2003 میلادی و اشغال نظامی این کشور به کار گرفته شدند.

روزنامه وال استریت ژورنال در ادامه گزارش خود می‌نویسد: هر کدام از کشورهای حوزه خلیج فارس دلایلی برای استقبال از حضور نظامی آمریکا در کشورشان دارند. آمریکا به عمان برحسب معیارهای موجود در خلیج فارس که یکی از کشورهای فقیر محسوب می‌شود، سالیانه مبلغی در حدود 50 میلیون دلار کمک می‌کند. در بحرین که دارای منابع نفتی زیادی نیست، همزمان با افزایش خدمات بانکی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی در این کشور از اولویت برخوردار شد و شیخ حمد حضور نظامی آمریکا در قطر را به عنوان تلاش برای حفظ امنیت بحرین و تضمین کننده ثبات و استقرار در این کشور بیان کرد.

قطر به دلیل داشتن منابع نفتی از همسایه‌اش بحرین غنی‌تر نشان می‌دهد و کارشناسان تاکید می‌کنند که این کشور به لطف نفت توانسته است، بیشترین درآمد سرانه جهان را داشته باشد و امیر قطر بگوید که کشورش تمایل دارد، از 10 هزار نظامی آمریکایی استقبال کند تا به طور دائمی در پایگاه هوایی «العدید» اقامت کنند.